Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΠΟΤΑΜΙΩΝ ΘΕΟΤΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ


Για τους Έλληνες ο τόπος γέννησης καθόριζε σε μεγάλο βαθμό τις σχέσεις του ατόμου με τους θεούς. Οι άποικοι αφήνοντας την πατρίδα τους έπαιρναν μαζί τους ιερή φωτιά από την εστία της μητρόπολής τους καθώς και τις λατρείες των θεών της. Ωστόσο, τα παιδιά τους θα έπρεπε να ανατραφούν στη νέα γη από τις θεϊκές δυνάμεις που κατοικούσαν εκεί.  
Όπως και οι νύμφες, οι ποτάμιες θεότητες ήταν στενά συνδεδεμένες με τη γονιμότητα του ανθρώπου, τη φροντίδα των παιδιών και την αγάπη για τον τόπο, στον οποίο μεγάλωνε κανείς.  Τα μωρά συχνά έπαιρναν ονόματα που υπενθύμιζαν αυτά των τοπικών ποταμών: Ασωπόδωρος, Ισμηνόδωρος κ.ο.κ. Στον πέμπτο αιώνα, στην Αθήνα, ένας άνδρας με το όνομα Κηφισόδοτος συνίδρυσε ιερό του ποταμού Κηφισού και άλλων θεών, συμπεριλαμβανομένων του Ερμή και των νυμφών. 

Ο άλλος ιδρυτής, η Ξενοκράτια, έκανε προσφορές για την ευημερία του γιου της. Ίδρυσε θυσιαστήριο για έναν αριθμό θεοτήτων σχετικών με τα παιδιά, ανάμεσά στους οποίους ήταν ο Κηφισός και ο Αχελώος, η τριάδα Απόλλωνας, Αρτέμη και Λητώ, η Ειλείθυια και οι τοπικές νύμφες. Μπορούμε να θυμηθούμε τις προσευχές του Πηλέα στον ποταμό Σπερχειό για την ασφάλεια του γιου του Αχιλλέα (Ψ 140-151). Η προσφορά μιας τούφας μαλλιών στο ποτάμι της περιοχής ήταν ένα διαδεδομένο έθιμο. ΣτιςΧοηφόρους του Αισχύλου (6) ο Ορέστης αποκαλεί αυτή την προσφορά στον ποταμό Ίναχο ως θρεπτήριον, μια ανταμοιβή στο ποτάμι για την ανατροφή του. 

Στο μύθο τα ποτάμια εμφανίζονται συχνά ως πρόγονοι και αρχέγονες φιγούρες, οι πρώτοι βασιλείς μιας περιοχής. Παραδείγματα ήταν ο Πηνειός στη Θεσσαλία, ο Ίναχος στο Άργος, ο Ασωπός στον Φλειούντα και ο Σκάμανδρος στην Τρωάδα. Αυτός ο τρόπος σκέψης για τους ποταμούς εξήχθη στις ελληνικές αποικίες, όπου υπήρχε μια επιτακτική ανάγκη για τη δημιουργία αξιώσεων επί του εδάφους και των σημαντικών πηγών νερού, πρώτη προτεραιότητα στην επιλογή της τοποθεσίας ενός νέου οικισμού. Σε όλο τον ελληνικό κόσμο, αλλά κυρίως στη Σικελία, οι ποτάμιες θεότητες χρησίμευσαν ως σύμβολα σε νομίσματα κατά τον πέμπτο και τέταρτο αιώνα π.Χ.

Αποδείξεις για τη σύνδεση των ποταμών με τους νέους μιας περιοχής δίνει και η αρχαιολογία. Μια σουηδική ομάδα αρχαιολόγων ερεύνησε το ιερό του ποταμού Πάμισου στη Μεσσηνία, που ιδρύθηκε κατά την αρχαϊκή περίοδο και είχε φήμη ως τόπος θεραπείας. Περιλάμβανε ένα μικρό δωρικό ναό με αναθηματικό  λάκκο. Σ’ αυτό το λάκκο αποτέθηκαν δώρα όλων των ειδών, συμπεριλαμβανομένης μιας σειράς από μικρά χάλκινα αγαλματίδια, τα οποία μπορούν να χωριστούν σε μορφές ζώων (κυρίως άλογα, ταύροι, και αίγες) και σε ανθρώπινες φιγούρες (κυρίως γυμνοί νέοι της κλασικής περιόδου). Υπάρχουν ενδείξεις ότι το ιερό του θεού χρησιμοποιούνταν σε τελετές ενηλικίωσης. Βρέθηκε μια σειρά από μικρά μολύβδινα αστέρια, τα οποία αρχικά συνδέονταν με σύρμα σε στεφάνια. Αυτά έχουν το παράλληλό τους σε ευρήματα από λακωνικά ιερά και ήταν προφανώς αφιερωμένα από εφήβους. Άλλα μεταλλικά αντικείμενα περιλαμβάνουν αστραγάλους, που πιθανότατα ήταν αφιερωμένοι ως παιδικά παιχνίδια, και απομιμήσεις αρσενικών γεννητικών οργάνων, οι οποίες κατατέθηκαν με την ελπίδα για θεραπεία ασθενειών ή γέννησης απογόνων.

Λαϊκά ταμπού και λατρευτικοί περιορισμοί προστάτευαν την καθαρότητα των ποταμών και των πηγών από τις ανθρώπινες ακαθαρσίες, τα περιττώματα και άλλα απόβλητα, ενώ μαρτυρούνται και τελετουργίες, όπως η θυσία πριν από τη διέλευση του ποταμού στην περίπτωση ενός στρατεύματος. Ο Ηρόδοτος (6.76) μας αναφέρει ότι ο Κλεομένης θυσίασε στον ποταμό Ερασίνο στα σύνορα της Αργολίδας πριν επιτεθεί στο Άργος. Όταν οι οιωνοί αποδείχτηκαν δυσμενείς, είπε ότι τιμά το ποτάμι που δεν προδίδει τους συμπατριώτες του, αλλά ακόμη και έτσι οι Αργείοι δεν θα διαφύγουν τον κίνδυνο. Στην Ιλιάδα οι αναφορές στη λατρεία των ποτάμιων θεοτήτων είναι πολλές: ο Σκάμανδρος έχει τον δικό του ιερέα, ενώ ο Σπερχειός βωμό και ιερό (Ιλιάδα Ε 77, Ψ 140 - 151). Θυσίες ζώων πραγματοποιούνταν είτε στο βωμό ενός ιερού ή στην ίδια την όχθη του ποταμού, έτσι ώστε το αίμα να ρεύσει μέσα στο νερό. Μαρτυρούνται επίσης θυσίες βύθισης ζώων. Ο Όμηρος κάνει λόγο για ζωντανά άλογα που τα έριχναν στον Σκάμανδρο (Ιλιάδα Φ 131-2).   

Πάντως, ο μόνος ποτάμιος θεός που απέκτησε πανελλήνιου τύπου λατρεία είναι ο Αχελώος, που μοιράστηκε πολλά ιερά με τις νύμφες από τον πέμπτο αιώνα. Δεν έχει βρεθεί ναός του Αχελώου μέχρι σήμερα, αλλά λατρευόταν τακτικά από την αρχαϊκή εποχή και εξής ως μια γενική θεότητα του γλυκού νερού. Η λατρεία του προωθούνταν από το μαντείο του Δία στη Δωδώνη, το οποίο συχνά συνιστούσε θυσία στον Αχελώο (Έφορος FGrH 70 F20).  Ένας λίθος που χρησίμευε ως ορόσημο για κάποιο ιερό των νυμφών και του Αχελώου ανακαλύφθηκε στην Οιχαλία στην Εύβοια. Συνοδευόταν από ένα χάλκινο άγαλμα του θεού (περ. 460 π.Χ.), στο οποίο εικονίζεται ως γενειοφόρος ντυμένη μορφή που κρατά ένα κέρας της αφθονίας. Το κέρας της αφθονίας παραπέμπει τόσο στο ποτάμι ως πηγή ευημερίας, όσο και στο μύθο, που απεικονίζεται σε μελανόμορφα αγγεία, της μάχης του με τον Ηρακλή για το χέρι της Δηιάνειρας, κατά την οποία ο ήρωας απέσπασε ένα από τα κέρατα του θεού.  Το χάλκινο άγαλμα της Οιχαλίας είναι σημαντικό για τον πλήρη ανθρωπομορφισμό του, ο οποίος φαίνεται να είναι χαρακτηριστικό της γλυπτικής του πέμπτου αιώνα. 

Οι ποτάμιοι θεοί  παρουσιάζονται επίσης με ανθρώπινη μορφή στα αετώματα του ναού του Δία στην Ολυμπία και στον Παρθενώνα στην Αθήνα, αλλού όμως εικονίζονται θηριομορφικοί, ως υβρίδια ανθρώπου-ταύρου, όπου ο ταύρος συμβολίζει τόσο την τρομακτική δύναμη του πλημμυρισμένου ποταμού, όσο και τη γονιμοποιό ικανότητα των νερών του.  Ο Αχελώος λατρευόταν επίσης με τη μορφή μιας προσωπίδας (μαρμάρινο παράδειγμα που χρονολογείται περίπου το 470 π.Χ. βρέθηκε κοντά στο Μαραθώνα) και το γενειοφόρο με κέρατα πρόσωπό του  χρησιμοποιούνταν ως φυλαχτό σε κοσμήματα. 

Σχόλια

ΜΕΛΕΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΕΞΗΓΟΥΜΕ ΤΟ ΠΑΡΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΛΟΓΗΖΟΥΜΕ ΤΟ ΜΕΛΛΩΝ . Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ ΕΓΕΙΝΕ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΕΝΩ ΠΑΡΟΜΟΙΕΣ "ΙΣΤΟΡΙΕΣ " ΕΠΕΖΗΣΑΝ ΣΑΝ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ . ΑΣ ΧΡΗΣΗΜΟΠΟΙΗΣΟΥΜΕ ΤΗΝ ΛΟΓΙΚΗ ΓΙΑ ΝΑ ΜΑΘΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΙΘΑΝΗ ΑΛΗΘΕΙΑ . ΕΡΕΥΝΩΚΑΙ ΜΕΤΑ ΠΙΣΤΕΥΩ .

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

Όνομα

Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο *

Μήνυμα *