Ένας «άγνωστος» οκταγωνικός ναός ήρθε στο φως κατά τη διάρκεια ανασκαφικών εργασιών που έγιναν το 1970 στην περιοχή του Βαρδαρίου στη Θεσσαλονίκη. Τμήματα του ναού ανασκάφηκαν στα θεμέλια οικοδομών του οικοδομικού τετραγώνου, που σήμερα ορίζεται από τις οδούς Παπαρρηγοπούλου, Ζεφύρων καί Μαβίλη.
Επιμέλεια: Θάνος Χερχελετζής
Για το ιστορικό της ανασκαφής και για τα πρώτα συμπεράσματα γύρω από το μνημείο παρουσιάζει ιδιαίτερα μεγάλο ενδιαφέρον το αναλυτικό κείμενο της Ευτέρπης Μακρή, με τίτλο «Ένας άγνωστος οκταγωνικός ναός στη Θεσσαλονίκη», που δημοσιεύτηκε το 1983 στο περιοδικό «Μακεδονικά – Σύγγραμμα Περιοδικόν της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών».
Τήν παρουσία κογχών στά περίκεντρα κτίρια θεώρησε ό J. Lassus πρόσφορη γιά τή δημιουργία μικρών παρεκκλησίων μαρτύρων, τά όποια οί πιστοί προσκυνούσαν μέ τή σειρά. Ό πυρήνας περιβάλλεται από οκταγωνικό στυλοβάτη πλάτους 1,20 μ., πού μαζί μέ τον πλάτους 3,20 μ. έξωτερικό τοίχο τοϋ ναού σχημάτιζε διπλή στοά μέ άνοιγμα 3,60 μ., διαμέσου τής οποίας γινόταν ή κυκλοφορία προς τό μαρτύριο. Στή δυτική πλευρά του ’Οκταγώνου υπήρχε νάρθηκας μήκους 40 μ. καί πλάτους 7 μ.
Από τον υπόλοιπο αρχιτεκτονικό διάκοσμο του ναού σώθηκαν μόνον οί βάσεις τεσσάρων κιόνων καί πέντε κορινθιακά κιονόκρανα, πού προέρχονται άπό τήν περιοχή καί βρίσκονται σήμερα στή συλλογή γλυπτών τής Ροτόντας. Ή ομάδα των παραπάνω κιονοκράνων, σύμφωνα μέπρόσφατες μελέτες, χρονολογείται στο τέλος 5ου-άρχές 6ου ai. Στις διαστάσεις των κιονοκράνων αύτων, πού έχουν διάμετρο 55 έκ., ύψος 69 καί άβακα 90 έκ. ταιριάζουν δύο άκόσμητα επιθήματα άπό τή Ροτόντα, τό ένα άπό τά όποια έχει χαραγμένα στή μία πλευρά τα γράμματα ΙΕ.
Μέ τό κτίριο σχετίζονται ακόμη μία βάση κι ενα έπίκρανο παραστάδαςμέ όμοια άκανθα καί ενδεχομένως ή βάση γωνιακού κίονα, πού παρουσιάζει, όπως καί τά κορινθιακά κιονόκρανα, μεγάλες ομοιότητες μέ τό γλυπτό διάκοσμο τής βασιλικής A των Φιλίππων.
Τό μοναδικό άρχιτεκτονικό μέλος, πού βρέθηκε in situ, είναι ή βάση ένός κίονα στή ΒΑ γωνία του στυλοβάτη. Ό οκταγωνικός κίονας άπό τις έπιχώσεις του οικοπέδου τής όδοΰ Ζεφύρων 9, μαζί μέ τό επίσης οκταγωνικό κιονόκρανο του τέλους τού 4ου αί. άπό τό οικόπεδο των οδών Μαβίλη καί Πηνειού, πρέπει νά προέρχονται άπό τούς γωνιακούς κίονες τής περιμετρικής στοάς τού υπερώου. Μέ τό γλυπτό διάκοσμο του ναού σχετίζονται άκόμη τρία κιονόκρανα του ναού των ‘Αγίων ’Αποστόλων.
Τά ελάχιστα λείψανα τού κτιρίου δεν έπιτρέπουν βάσιμες υποθέσεις γιά τή στέγασή του.
“Ενας τεράστιος θόλος μέ νευρώσεις, στό τύμπανο τοϋ οποίου άνοιγόταν παράθυρα, πρέπει νά κάλυπτε τό κέντρο τοϋ οκταγώνου, ένώ χαμηλότερου ύψους καμάρες θά στέγαζαν τις στοές, πού έξωτερικά καλύπτονταν μέ μονόριχτη στέγη. Καμάρες ή σταυροθόλια θά κάλυπταν τό νάρθηκα. Άπό τήν κάτοψη τοϋ ναοϋ φαίνεται καθαρά ή σχέση του μέ τό ’Οκτάγωνο τοϋ γαλεριανοΰ συγκροτήματος, εναν πιό έξελιγμένο τύπο τοϋ όποιου, ώς προς τή στοά, αποτελεί τό ’Οκτάγωνο πού μελετοΰμε. Τήν ίδια περίπου μορφή (μέ εναλλασσόμενες ήμικυκλικές καί όρθογώνιες κόγχες), άλλά σέ μικρότερη κλίμακα, είχε καί τό βαπτιστήpio πού ανασκάφηκε τό 1980 άπό τόν καθηγητή Ν. Μουτσόπουλο στή Ροτόντα. Πιθανότατα, δεξιά καί αριστερά τής εισόδου άπό τό νάρθηκα στον κυρίως ναό, θά υπήρχαν κοχλίες (κλίμακες), πού οδηγούσαν στή βάση τοϋ θόλου, όπως συμβαίνει στή Ροτόντα καί τό ’Οκτάγωνο τοϋ γαλεριανοΰ συγκροτήματος».
Τα επόμενα χρόνια από την αξιολόγηση των ευρημάτων από τους αρχαιολόγους διαπιστώθηκε πως το «Οκτάγωνο του Βαρδαρίου» όπως καθιερώθηκε να ονομάζεται είναι ναός του 5ου αι. μ.Χ.. Ο ναός εκτιμάται ότι συνδεόταν με τη λατρευτική τιμή του Αγίου Νέστορος, που μαρτύρησε στην περιοχή. Σήμερα η περιοχή όπου ανασκάφθηκε ο ναός βρίσκεται στο οικοδομικό τετράγωνο των οδών Παπαρρηγοπούλου, Ζεφύρων και Μαβίλη. Μικρό τμήμα της ανωδομής του εσωτερικού πυρήνα του οκταγώνου είναι ορατό δίπλα στην είσοδο των Λουτρών «Φοίνιξ».
Στο συγκρότημα του ναού περιλαμβάνονταν επίσης ένα βαπτιστήριο και ένα μαρτύριο (οίκος προσευχής σε τόπο μαρτυρίου) των οποίων κατάλοιπα βρέθηκαν σε διάφορες ανασκαφές. Το βαπτιστήριο έχει επίσης μορφή οκταγώνου, αλλά εγγεγραμένου σε τετράγωνο, διαστάσεων 15X15 μ. με κόγχες στους εσωτερικούς τοίχους. Την ίδια κάτοψη παρουσιάζουν τα βαπτιστήρια του Αγίου Ακυλίνου, Αγίου Γρηγορίου και Αγίου Ιωάννου του Μιλάνου που χρονολογούνται στον 5ο αι. Επάνω στα ερείπια του βαπτιστηρίου κτίσθηκαν κατά τον 16ο αι. τα Λουτρά Φοίνιξ.
Το Μαρτύριο βρίσκεται νοτίως της αψίδας του Οκταγώνου. Η μορφή του κτίσματος του μαρτυρίου διαπιστώθηκε μετά από λεπτομερείς παρατηρήσεις των ερειπίων ενός λουτρού, που ανασκάφηκε σε οικόπεδο της σημερινής οδού Μαβίλη. Το λουτρό προήλθε από τη μετασκευή του προϋπάρχοντος κτιρίου του μαρτυρίου.
Ο ναός πιθανότατα σταμάτησε τη λειτουργία του λόγω καταστροφής από σεισμό το 518 μ.Χ. Μετά την καταστροφή του Οκταγώνου, αλλά άγνωστο πότε ακριβώς, μια μονή δημιουργήθηκε στο χώρο του συγκροτήματος. Η μονή αυτή διατηρήθηκε και λειτουργούσε κατά τη βυζαντινή περίοδο και πιθανώς πρόκειται για τη μονή του Αγίου Γεωργίου του Ακρουλλίου, που αναφέρει ο βυζαντινός Θεσσαλονικεύς συγγραφέας Καμενιάτης.
Σύμφωνα με τον Καμενιάτη κατά την Άλωση της Θεσσαλονίκης (904) πολλοί Θεσσαλονικείς που βρίσκονταν αιχμάλωτοι εντός του ναού μαρτύρησαν από τους μουσουλμάνους Σαρακηνούς πειρατές. Με την οθωμανική κατάκτηση της πόλης τερματίστηκε ο χριστιανικός βίος του συγκροτήματος και έλαβε χώρα λιθαρπαγή.
Πηγές – πληροφορίες: Μακρή Ε. (1983). «Ένας άγνωστος οκταγωνικός ναός στη Θεσσαλονίκη. Μακεδονικά», 23(1), 117–133, Wikipedia / Πηγές φωτογραφιών: Μακρή Ε. (1983). «Ένας άγνωστος οκταγωνικός ναός στη Θεσσαλονίκη. Μακεδονικά»
https://thesstoday.gr
©www.visaltis.net - Επιτρέπεται η αναδημοσίευση του περιεχομένου της ιστοσελίδας εφόσον αναφέρεται ευκρινώς η πηγή του και υπάρχει ενεργός σύνδεσμος(link ). .
Σχόλια